Nas’ debuutalbum Illmatic wordt vaak genoemd als een van de platen die de rapscene van de geboorteplaats van hiphop nieuw leven inbliezen. Ondanks de aanvankelijk matige commerciële prestaties werd het album alom geprezen door critici en wordt het nu erkend als een van de beste hiphopalbums aller tijden. Zelf viert de gevierde mc het 30-jarig jubileum met een terugblik op Instagram: “Ook al lekte het album maanden voor de releasedatum, we zijn nog steeds onderdeel van de muziekgeschiedenis. Op 19 april hebben we die shit verpletterd.” Een duik in de belangrijkste elementen die van Illmatic de beste release van de tweede golden era maakten, zo niet van alle tijden.
Illmatic werd uitgebracht op 19 april 1994, en was het langverwachte resultaat van een twee jaar durende zoektocht naar beats die perfect zouden passen bij de beschrijvende vertelwijze van de auteur. Er werd zo naar de plaat uitgekeken dat er al lang van tevoren bootlegs opdoken in New York. Daardoor wilde Columbia Records het album in allerijl in de schappen leggen om de verloren winstgevendheid en relevantie snel te verzachten. Ondertussen waren de straten zo dorstig naar Nas-materiaal dat DJ’s de tracks al verwerkten in hun mixtapes en het begonnen te draaien op college radio. MC Serch beweerde zelfs ooit dat er een garage vol met 60.000 bootlegs van Illmatic-albums was gevonden vóór de release van het album.
Het resultaat was een plaat met drie tot vier nummers minder dan gemiddeld op de tracklist en daardoor ook een tien tot vijftien minuten kortere speelduur. In het geval van Illmatic een win win. Daardoor was er namelijk geen ruimte voor opvulling én zouden fans sneller uitkijken naar méér van Nas. Met ‘slechts’ 39 minuten en negen nummers is Illmatic het bewijs van het feit dat ‘less is more’. Echter was deze tracklist meer het resultaat van haast dan van een geniaal marketingplan. Het is daardoor een erg luisterbaar en compact album waarop alle tijd goed benut wordt.
Nas’ gave om audio visueel te maken is misschien wel het belangrijkste wapen van Illmatic. Binnen enkele lettergrepen weet hij de luisteraar in een scène te zetten. De vurigheid van zijn eerdere perfomances, op possecuts Live At The Barbeque en Halftime, zetten al vroeg zijn moeiteloze vermogen om extreme beelden te combineren met ingewikkelde rijmschema’s in de schijnwerpers. Of je nu in L.A., Australië of zoals ik in Tilburg woont; één luisterbeurt van Illmatic is genoeg om je mee te nemen naar de trappen en de bankjes van Queensbridge, het huizenproject waarvan Nas met al zijn talent hoopte om uiteindelijk ooit aan te ontsnappen.
In tegenstelling tot rappers die razendsnel hun ingewikkelde tongbrekers rapten, een militante of schreeuwerige voordracht hadden of met een melodieuzere flow te werk gingen, gebruikte Nas optimaal de vloeiendheid van zijn natuurlijke stem. Op die manier accentueerde hij zijn poëtisch vermogen wellicht nog méér. Er was namelijk geen camouflage in de vorm van een harde stem, flink aangezette lettergrepen of een niet bij te houden flow. Een zin als “Beyond the walls of intelligence, life is defined”, is prachtig qua woordenstroom, betekenis en kunstvorm. En dan te bedenken dat ‘ie misschien wel in de schaduw staat van de passage ervoor: “It drops deep, as it does on my breath / I never sleep, ‘cause sleep is the cousin of death.”
De beheersing van zijn flow, de precisie van zijn woorden en de rijmsels die eruit voortkomen, ze klinken allemaal alsof ze afkomstig zijn van een veteraan en niet van een tiener die zijn eerste project maakt. Illmatic is in zijn eenvoudigste vorm poëzie over het leven van Nas.
Buitenaardse teksten en een voordracht alleen is niet genoeg voor een meesterwerk. De mythische status van Illmatic komt net zo goed voort uit beats die net zo zorgvuldig zijn gemaakt als de teksten. Hoewel de LP notoir weinig rap-personeel bevat (homie AZ is de enige featuring) stelde Nas met behulp van mentor Large Professor een all star-team samen. Nas was zelf nog een redelijke nobody, maar had een wensenlijstje met de voor hem beste producers van dat moment.
Large Professor legde de connectie met Gang Starr’s DJ Premier, A Tribe Called Quest’s Q-Tip en Pete Rock. Nas jeugdvriend L.E.S. maakte het kwintet compleet. Het was niet ongewoon om voor soloalbums meerdere beatmakers te hebben, maar ze waren meestal leden van dezelfde crew of zaten in house bij het label. Illmatic was misschien wel de eerste met een dream team-benadering.
Team is daarvoor het sleutelwoord. Dit was geen geval producers die tracks indienden via een digitale weg of via een vertegenwoordiger van het platenlabel. Large Pro reed Nas naar de kelder van Phife Dawg’s grootmoeder om de loop van Smilin’ Billy Suite Part II te horen, waarrond Q-Tip One Love opbouwde. En naar Pete Rock’s beruchte ondergrondse grot, om The World Is Yours op te graven. DJ Premier was aanwezig toen Pete Rock de scratches legde voor die track, en onmoete Nas’ vader Olu Dara en L.E.S. tijdens de sessie voor Life’s A Bitch. Er werd samengewerkt om tot het beste resultaat mogelijk te komen.
Het grote geheim is een mengelmoes van op het oog niet bij elkaar passende ingrediënten. Nas gebruikt een sombere intro-loop van Yearning For Your Love als ondergrond voor het meest optimische couplet van de plaat. En dat terwijl de titel van het nummer juist Life’s A Bitch heet. Large Professor transformeert het delicate Human Nature in het hardcore-elegante It Ain’t Hard To Tell. En op Memory Lane (Sittin’ In Da Park) vertraagt DJ Premier de levendige Hammond, harmonieuze zang en sitar van Reuben Wilson’s We’re In Love. Hij koppelt het aan beukende boombap-drums. Daar roept de Gang Starr-producer een weemoedige sfeer mee op die visioenen oproept van een winderige nacht in New York City.
Maar een van de mooiste voorbeelden van zo’n tweedeling is misschien wel te vinden in One Love. De bas en de marimba-tokkels uit een Heath Brothers-fragment klinken wellicht meer geschikt als achtergrondmuziek in een hotellobby in een tropisch oord dan voor een east coast-rapclassic. Niets is minder waar. Ze beiden de perfecte fundering voor Nas om een brief te schrijven aan een groep vrienden achter tralies. Hoewel het binnen somber moet zijn, is het buiten niet veel anders, schrijft hij. Het nichtje van Jerome is neergeschoten, een ontrouwe partner is geïnteresseerd in rivaliserende bendes. Buurtkinderen raken verstrikt in dodelijke nachtelijke manoeuvres, en vrienden veranderen in vijanden.
Illmatic is het product van een 19-jarige, en klinkt dan ook zo. Haast alles wat een man kan voelen op die leeftijd wordt verkend. Er wordt getwijfeld over de volgende stappen in het leven, getwijfeld aan jezelf en wat er om je heen gebeurt. Het optimistisch zijn maar niet weten waarom, pessimistisch zijn terwijl je niet wéét dat je het bent. Weten dat er iets voor je in de sterren geschreven staat, maar niet kunnen bedenken wát. Gedwongen een product van je omgeving moeten zijn maar je niet comfortabel voelen in die rol. Het zit allemaal verpakt in één schijfje.
Jong en arm zijn in de ghetto is nooit beschreven met meer spanning, diepte, dichtheid en nuance. Nas weet de luisteraar onderdeel te maken van zijn gedachten. In NY State Of Mind bijvoorbeeld, schakelt hij moeiteloos van de standaard bravado – dromen dat hij een gangster is – naar dat hij rillend met een pistool in zijn hand staat om iemand te beroven. Uiteindelijk rent hij letterlijk weg van de situatie, angstig door een menigte van jongeren. De eeuwige twijfel en angst van een man wiens omgeving als vier muren op hem af lijken te komen.
Illmatic is het eerste hiphopalbum ooit dat volledig vanuit de eerste persoon werd geschreven. Het brak ook de traditie van hiphopalbums waar een mc of groep met één producer werkte. Het gegeven dat in de eerste persoon rappen nu eerder norm dan uitzondering is en meerdere producers op een plaat en zelfs op een song, is deel van de legacy van Illmatic.
Daarnaast is Illmatic het eerste east coast gangsterrap-album te noemen. Het is moeilijk om er die sticker op te plakken, daar haast niemand het album herinnert als er gangsterrap-album. Toch wordt er een eerlijk, open en echt straatperspectief geschetst. Eerdere pogingen, bijvoorbeeld van Kool G Rap, verkenden ook dergelijke thema’s. Maar op Illmatic hoorde de wereld het voor het eerst van iemand die simpelweg niets anders kende. Nas wist niet beter dan wat hij op dat moment beschreef. Daarmee deed zijn debuutalbum voor New York wat The Chronic en N.W.A. hadden gedaan voor de westkust.
De luisteraar werd geïntroduceerd aan thema’s die anderen niet durfden te bespreken. Crack dealen en het delen van de onzekerheden die daarmee gepaard gaan. Toch praten de meeste luisteraars en critici meer over de intelligentie van Nas dan over sommige van de brutale dingen waarvoor hij zijn intelligentie gebruikte.
Illmatic was niet alleen vormend voor de New Yorkse hiphop in de jaren 90. Het was ook extreem belangrijk voor hiphop om een mainstream publiek te vinden. Het album werd en wordt nog altijd geroemd als hiphop in zijn puurste vorm, precies wat er wordt geadverteerd. Alleen al door te kijken naar de iconische hoes van de jonge Nas in de straten van New York, roept het een thema op van Nas en straten die één zijn. Of misschien de stad die Nas baart, het is echt aan de luisteraar om het te interpreteren. Dat is het mooie van Illmatic; je hoeft niet van Queenbridge te zijn of te hebben meegemaakt waar Nas over rapt om zijn struggle te voelen.
Hoewel er essays, documentaires, podcasts, scripties, boeken, recensies en interviews over Illmatic zijn verschenen, zullen we wellicht nooit helemaal begrijpen wat Nas allemaal zegt op zijn debuut. Deze terugblik is dan ook zeker niet de beste uitsplitsing van wat Nas te bieden heeft op deze classic. Het zal je slechts een glimp geven van de genialiteit die Nas en zijn team hebben tentoongesteld.
